Banesa e parë në fshatin Melth, një prej fshatrave të Zall-Gjoçajt është e Sali Kolecit. Ai e kishte lumin gati 20 metra larg shtëpisë dhe nuk e kishte menduar ndonjëherë se një ditë Përroi i Melthit, degë e Lumit të Urakës, nuk do të rridhte më. “Jam plakur aty. Nuk i laja sytë brenda, por tek lumi, kaq afër e kam pasur. Në ditë të nxehta, shuanim edhe etjen atje“, rrëfen 68 vjeçari. “Tani lumin e kanë futur në tuba dhe uji shkon atje e prodhon energji, kjo është“, shton Koleci. Ai dhe banorët e rreth 5 fshatrave të zonës së Zall-Gjoçajt dhe të Njësisë Administrative Derjan, në Bashkinë e Matit, protestojnë prej rreth 3 vitesh kundër ndërtimit të 2 HEC-ve, të emërtuar “Sekë dhe Zais”, njëri prej të cilëve “në zemër” të Parkut Kombëtar të Zall-Gjoçajt.

Diga që ka bllokuar lumin e Zall-Gjoçajt

Por kjo nuk është zona e vetme në Shqipëri që është prekur nga ndërtimi i hidrocentraleve të vegjël, që njihen si HEC-e. Një pjesë e tyre mbinë aty përpara se këto zona të shpalleshin të mbrojtura dhe të tjerë HEC-ce u shfaqën aty pasi këto zona fituan statusin e mbrojtjes. Agjencia Kombëtare e Burimeve Natyrore (AKBN), në një përgjigje zyrtare për Qendrën Shqiptare për Gazetari Cilësore (ACQJ) shpjegoi se në 1 dekadë janë nënshkruar 96 kontrata koncesioni për ndërtimin e HEC-eve në Shqipëri. Për kontratat e nënshkruara në periudhën e viteve 2010-2021 kanë përfunduar së ndërtuari 39 HEC-e dhe tashmë janë futur në prodhim. 8 HEC-e po ndërtohen, ndërsa 49 të tjerë janë ende duke plotësuar dokumentacionin e nevojshëm.

Përgjigjia e AKBN-së

Por numri mendohet të jetë edhe më i lartë, nëse i referohemi HEC-eve me fuqi prodhuese nën 2 Megavat dhe që nuk kanë nevojë për leje koncensionare për ndërtimin e tyre. Ekspertët e mjedisit nga ana tjetër vlerësojnë se përfitimet për grupet e interesit dhe eficensa ekonomike e këtyre investimeve është e ulët. “Kur kemi zhvillimin e hidrocentraleve të vegjël, humbasin si komuniteti lokal, mjedisi natyror, si qeveria edhe institucionet, përveç një personi që po bën këtë investim për përfitime personale”, përmbledh pas referimit në disa studime, Olsion Lama, ekspert pranë Shoqatës për Ruajtjen dhe Mbrojtjen e Mjedisit Natyror në Shqipëri (PPNEA). Por një pjesë e këtyre HEC-eve janë ndërtuar në Zonat e Mbrojtura, duke përfituar nga koha kur ato nuk e gëzonin këtë status, ndërsa të tjerë po vijojnë ndërtimin brenda tyre. Në një përgjigje zyrtare Agjencia Kombëtare e Zonave të Mbrojtura (AKZM) bëri me dije se 61 HEC-e rezultojnë të ndërtuara apo të planifikuara brenda zonave të mbrojtura. HEC Rrapuni 1 dhe 2 sot gjenden brenda territorit të Parkut Kombëtar Shebenik-Jabllanicë.

Pushtuesit modern të maleve

Në Shqipëri natyra është kategorizuar sipas rëndësisë që prej vitit 2002. Ligji numër 8906, “Për Zonat e Mbrojtura”, kishte si qëllim shpalljen, ruajtjen, administrimin, menaxhimin dhe përdorimin e qëndrueshëm të zonave të mbrojtura dhe të burimeve natyrore biologjike të tyre. Zona të Mbrojtura u shpallën territore tokësore dhe ujore me qëllim mbrojtjen e pasurive natyrore dhe të diversitetit biologjik që ato përmbajnë. Në vitin 2017-të një ligj i ri dhe më i gjerë u miratua për Zonat e Mbrojtura, duke i ndarë në 6 kategori sipas rëndësisë së tyre. Ndërsa që prej vitit 2015 u krijua Agjencia Kombëtare për Zonat e Mbrojtura (AKZM) dhe drejtoritë rajonale. Me shpalljen e zonave të reja dhe zgjerimin e sipërfaqeve të atyre ekzistuese një pjesë e hidrocentraleve të vegjël të ndërtuara mbetën brenda Zonave të Mbrojtura. Sipas AKZM-së 34 HEC-e që sot janë brenda këtyre zonave u ndërtuan përpara vitit 2015.

Ekspertët mendojnë se numri është më i lartë, referuar disa studimeve të realizuara. “105 HEC-e ndodhen në zona të mbrojtura, duke sjellë një sërë efektesh negative, si biodiversiteti i dëmtuar, thatësira në rritje, sasia e reduktuar e ujit dhe më pas reduktimi i aksesit në ujë”, analizoi për ACQJ Aida Ciro, studiuese e sektorit të turizmit. AKZM për të gjitha HEC-et e ndërtuara në Zonat e Mbrojtura ka identifikuar 4 raste kur është shkelur ligji dhe ka marrë masa. Ato i përkasin territorit të Administratës së Zonave të Mbrojtura (AdZM) Korçë. Një prej tyre u identifikua në hyrjen e Kanionit të Llëngës në Pogradec, ku sot ngrihet një digë që ka transformuar rrënjësisht peizazhin e zonës. Bllokimi i rrjedhës së ujit, devijimi i saj dhe ndërhyrja në shpatet e kanionit solli dëmtime edhe për një rrugë antike aty pranë, që mendohet si degëzim i rrugës antike Egnatia. Në shtator 2016 inspektorët e AdZM-së kishin konstatuar ndërhyrje të kompanisë për ndërtimin e HEC-it në zonën e mbrojtur, por në një dokument të dytë rezulton se ajo nuk ishte e qartë për kufijtë e kanionit dhe kishte konstatuar ndërhyrje brenda tij, duke nxjerrë në pah mangësitë e përcaktimit të qartë të kufijve të Zonave të Mbrojtura. Ekspertët shprehen se me ligjin e ri Ministria e Turizmit dhe Mjedisit dhe AKZM duhej të ri vlerësonin të gjitha projektet që janë dhënë brenda Zonave të Mbrojtura dhe të verifikohej përputhja e tyre me ligjin. Por AKZM sqaroi zyrtarisht se ndryshimet në ligj nuk u përkthyen me ndryshimin në zonimin e brendshëm të zonave të mbrojtura.

Agjencia Kombëtare e Zonave të Mbrojtura (AKZM) shpjegoi në mënyrë evazive zyrtarisht se në bashkëpunim me institucionet e tjera ka bërë vlerësimin e dokumentacioneve për HEC-et, përfshirë kontratat koncensionare të trashëguara nga ish-Drejtoritë e Shërbimit Pyjor, por pa dhënë detaje për rezultatet e vlerësimit. AKZM nuk ka kompetencë dhënien e ndonjë prej lejeve për HEC-et, por ajo shpreh mendimin nëse ato i prekin zonat e mbrojtura. Për vitet 2015-2021, ky institucion thotë se ka “dhënë mendim” në 186 raste lidhur me ndërtimin e HEC-eve. Përcaktimi i kufijve të Zonave të Mbrojtura apo “dhënia e mendimit” nga AKZM-ja në disa raste ka ngjallur diskutime dhe kundërshtime nga ekspertët. Ndërtimi i një hidrocentrali të vogël në zonën e Kukësit, ka prekur një tjetër kanion, ai i Bicajt, që gëzon statusin Monument Natyre dhe ndodhet brenda Parkut Natyror Korab-Koritnik. Mendimet kontradiktore nëse HEC-et prekin ose jo zonat e mbrojtura janë evidentuar edhe nga Kontrolli i Lartë i Shtetit (KLSH). Në auditimin me numër 1086/1,  të datës 17 shtator të vitit 2018, ajo gjeti se AKZM-ja për dy lejet e hidrocentralit mbi kanionin e Osumit për kompaninë “HP- Bigas & Veleshje Energy” sh.p.k, ishte shprehur se e kryen veprimtarinë jashtë rrjetit të Zonave të Mbrojtura. Por Kontrolli i Lartë i Shtetit gjeti edhe se AdZM Kukës dhe Dibër kanë lidhur kontrata qiraje në 5 raste për dhënien në përdorim të fondit pyjor publik me subjekte të cilët do ta përdornin për ndërtimin e HEC-eve brenda Zonave të Mbrojtura, ku në 1 rast kishin nisur punimet.

Komunitetet rraskapiten gjykatave për të drejtën e ujit: kompanitë po sillen me keq se pushtuesit

Kur dëgjuan për ndërtimin e 2 HEC-eve në zonën e tyre, banorët e fshatrave të Zall-Gjoçajt në vitin 2019 ngritën një çadër në hyrje të Parkut Kombëtar Zall-Gjoçaj dhe u ngujuan për disa muaj, duke penguar depërtimin e punimeve në Zonën e Mbrojtur. Leja për ndërtimin e HEC-it u dha pak kohë përpara shpalljes së Parkut Kombëtar Lurë – Mali i Dejës, në Dibër, duke legjitimuar përpara miratimit të statusit të mbrojtjes ndërtimin e HEC-it në zemër të Parkut Kombëtar të Zall-Gjoçajt. Referimi për drejtësi në gjykatën administrative i ka përballur ata me sfida dhe sakrificë për të mbrojtur ujin, një kalvar që vijon prej gati 3 vitesh. Pavarësisht procesit gjyqësor në Gjykatën Administrative, kompania “Seka Hydropower” sh.p.k. vijoi me planet e saj për të ndërtuar  HEC-et  “Sekë dhe Zais”, mbi Lumin e Urakës dhe përroit të Melthit, në bashkitë Mat dhe Mirditë. Dhjetëra banorë në territorin e vendit janë përballur me ndërtuesit e HEC-eve dhe institucionet, nga konflikti i shkaktuar për përdorimin e ujit. Protesta, kundërshtime, arrestime dhe procese gjyqësore kanë qenë rezultati i përballjes për nevojat bazike dhe ruajtjen e ekosistemit.

Gjykata Administrative e Apelit në një përgjigje zyrtare për ACQJ sqaroi se nuk disponon statistika specifika për çështjet me objekt HEC-et, por nga një kërkim i saj në sistemin e çështjeve gjyqësore ekzistojnë 18 procese që lidhen me HEC-et. Në korrik të këtij viti, fill 5 vjet pas një kërkese për masë sigurie nga një grup banorësh nga Valbona dhe shoqata “Toka”, Gjykata e Lartë urdhëroi pezullim e koncesionit të dy HEC-eve në Parkun Kombëtar Lugina e Valbonës. Kjo shënoi një arritje për banorët që e dërguan projektin në gjykatë, megjithëse tashmë HEC-et janë ndërtuar dhe ishin vënë në punë, duke prodhuar energji elektrike. Më 9 nëntor përmbarimi gjyqësor detyroi kompaninë “Dragobia Energy” dhe “Gener 2”, të zbatojnë vendimin e Gjykatës së Lartë dhe të pezullojnë kontratën e koncensionit për dy hidrocentralet në Lumin Valbonë, deri në një vendim tjetër të formës së prerë nga gjykata. Ministria e Infrastrukturës dhe Energjisë në një përgjigje zyrtare shpjegoi se ka nisur procedurat për zgjidhjen e kontratave për 27 subjekte që kanë rezultuar me shkelje të rënda kontraktuale. Ekspertët e mjedisit dhe të turizmit gjejnë se strategjitë për zhvillimin e turizmit të fshatrave dhe dhënies së lejeve për ndërtimin e HEC-eve bien ndesh më njëra-tjetrën.

Qeveria i hap përsëri rrugën projekteve brenda Zonave të Mbrojtura

Për Agjencinë Kombëtare të Zonave të Mbrojtura miratimi i kufijve të rinj do e përmirësoj situatën, teksa organizatat mjedisore dhe ekspertët e kundërshtojnë vendimin e qeverisë me argumentin se i hap rrugë projekteve zhvillimore që dëmtojnë mjedisin. Më herët edhe sipas ekspertëve, 12 organizatave të mjedisit dhe një grupi profesorësh të Universitetit të Tiranës, vendimi i Këshillit Kombëtar të Territorit rrudh Zonat e Mbrojtura dhe fshin nga harta 15 mijë hektarë për t’i hapur rrugë projekteve infrastrukturore si ndërtimi i HEC-eve, teksa konflikti me komunitetet lokale për të drejtën e ujit mund të thellohet.

Dritë në fund të tunelit…

Por ndërtimi i HEC-eve në Zonat e Mbrojtura duket se po nis të rrëzohet rast pas rasti në gjykatat e vendit, duke rikthyer shpresën për banorët. Gjykata Administrative e Apelit në Tiranë, vendosi më 10 nëntor të lërë në fuqi vendimin e Gjykatës Administrative të Shkallës së Parë, për shfuqizimin e vendimit të Entit Rregullator të Energjisë, për licencimin e shoqërisë “Seka Hydropower”shpk, në prodhimin e energjisë elektrike nga HEC “Zais”, pasi ai shtrihet në zonën e mbrojtur.ACQJ.al